Spośród zabytkowych wołyńskich świątyń zachowała się jedna, którą śmiało można nazwać unikatową. Cerkiew pw. Świętego Jerzego w Plaszowej pod Beresteczkiem jako główna świątynia monasteru na Kozackich Mogiłach, założonego w 1912 r. na pobojowisku pod Beresteczkiem, została wzniesiona w latach 1910–1914 według śmiałego projektu Włodzimierza Maksymowa.
Miejsce to upamiętnia Kozaków poległych w bitwie stoczonej latem 1651 r. między wojskiem polskim pod dowództwem króla Jana Kazimierza a siłami kozacko-tatarskimi dowodzonymi przez hetmana Bohdana Chmielnickiego.
Trzykondygnacyjna świątynia z sześcioma kopułami o wysokości 28 metrów jest jednym z najbardziej oryginalnych dzieł ukraińskiego neobaroku, zaś jej kształt jest unikatowy і nie ma odpowiednika w prawosławnej architekturze sakralnej.
Cerkiew powstała na charakterystycznym umownym planie dziewięciodzielnej świątyni, której trzy zachodnie nawy stanowią podziemia, funkcjonujące jako mauzoleum i dolna cerkiew. Dlatego więc widoczną nadziemną bryłę cerkwi wieńczy sześć kopuł, co jest rzadko spotykaną formą.
Cerkiew Świętego Jerzego, 1915. Autor: Ödön Glatz. Źródło: Zbiory Węgierskiego Archiwum Cyfrowego Fortepan
Świątynię zaprojektowano tak, by mogły się przed nią odbywać coroczne uroczyste polowe nabożeństwa, które tradycyjnie w dziewiąty piątek po Wielkanocy przyciągały rzesze okolicznych mieszkańców. Autor projektu zdawał sobie sprawę z tego, że żadna, nawet największa świątynia, nie będzie w stanie pomieścić licznych pielgrzymów. Włodzimierz Maksymow postanowił więc urządzić ikonostas na zewnątrz. Środkową część elewacji zajmuje ogromna eksedra (czyli głęboka półokrągła wnęka), w której urządzono zewnętrzny ikonostas, otwarty w stronę placu przed cerkwią, mogącego pomieścić dziesiątki tysięcy wiernych. Podczas takich nabożeństw całe wnętrze cerkwi przeistaczało się w sakralną przestrzeń skupioną wokół ołtarza.
Zewnętrzny ikonostas został wykonany z czerwonego granitu i czarnego labradorytu, zaś ikony i monumentalny obraz Golgoty, namalowane farbami olejnymi na metalowych płytach, wyszły spod pędzla wybitnego ukraińskiego malarza Iwana Iżakiewicza. Malowidła tego artysty zdobią również wnętrze świątyni.
Cerkiew zachwyca swoją wspaniałą akustyką, którą zawdzięcza wmurowanym w ściany i sklepienia łuskom pocisków artyleryjskich, pełniących te same funkcje, co gliniane garnki-głośniki w dawnoruskich świątyniach.
Poza cerkwią Świętego Jerzego, w tej samej w świątyni – w jej górnej kondygnacji ‒ znajduje się cerkiew Świętych Męczenników Borysa i Gleba, zaś kryptę zajmuje cerkiew Świętej Paraskewy, w której umieszczono szklany sarkofag z kośćmi setek Kozaków zebranych z pola bitwy pod Beresteczkiem. Sarkofag jest oświetlony światłem dziennym padającym ze studni świetlnej, znajdującej się przed głównym wejściem do cerkwi.
Zespół klasztorny usytuowany jest na wyspie, otoczonej murem i fosą. Na dziedzińcu klasztornym znajduje się też drewniana XVII-wieczna cerkiew Świętego Michała Archanioła z cennym ikonostasem, przeniesiona tu w 1912 r. z pobliskiej wsi Ostrów. Cerkiew była świadkiem historycznej bitwy i znajdowała się wówczas w taborze kozackim. Obecnie połączona tunelem z mauzoleum w podziemnej cerkwi Świętej Paraskewy z wnętrzem zdobionym wydrążoną w środku kolumną, w której złożono kości Kozaków.
Zespół monasteru na Kozackich Mogiłach pozostaje malowniczym zakątkiem ziemi wołyńskiej i mimo oddalenia od głównych szlaków przyciąga wielu turystów i pielgrzymów.
Roman Pawluk