Bohaterem naszego kolejnego szkicu jest Władysław Nędzi. Podobnie jak inni, z 25 tys. polskich żołnierzy, we wrześniu 1939 r. trafił do obozu pracy NKWD nr 1. Przypomnijmy, że ponad 17 takich placówek znajdowało się na terenie dzisiejszego obwodu rówieńskiego.
Władysław Nędzi urodził się w 1898 r. w Koszarach w pobliżu Kielc. Jego ojciec Józef Nędzi (zmarł w 1937 r.) prowadził handel, matka Anna Nędzi zajmowała się domem. W Koszarach chłopiec ukończył 7 klas szkoły powszechnej. W przededniu II wojny światowej, jego bracia Feliks i Stanisław, mieszkali razem z matką we wsi Wawrowo (wówczas w województwie warszawskim) i utrzymywali się z rolnictwa. Brat Aleksander mieszkał w Detroit (USA), pracował w fabryce «Ford». Siostry Helena i Józefa mieszkały w Modlinie.
W przededniu wojny Władysław Nędzi ożenił się. Jego żona Janina prowadziła dom і wychowywała córkę Krystynę (ur. ok. 1938 r.). Rodzina mieszkała w Warszawie przy ul. Świętokrzyskiej 35. Władysław był przedsiębiorcą, handlował towarami pasmanteryjnymi.
W 1919 r. został powołany do Wojska Polskiego. Najpierw służył jako szeregowy 1 Pułku Piechoty Legionów, służbę ukończył w 1922 r. jako kapral. Pełniąc służbę wojskową, uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej w latach 1919–1920. W jednej z bitew pod Dźwińskiem został ranny i zdemobilizowany z frontu. Po ukończeniu służby został wyróżniony przez dowództwo pułku za sumienne wykonanie obowiązku wojskowego. Od 1923 do 1926 roku Władysław Nędzi był członkiem partii «Stronnictwo Ludowe». Po rozłamie w partii w 1926 r. opuścił jej szeregi.
W 1939 r., w czasie wojny niemiecko-polskiej 41-letni Władysław Nędzi znów został zmobilizowany do wojska. 22 września pod Włodzimierzem Wołyńskim trafił do niewoli sowieckiej. Z archiwum w punkcie rejestracji jeńców wojskowych w Szepetówce wynika, że żołnierz trafił do jednej z placówek obozowych w Dubnie. Pracując przy budowie drogi w brygadzie F. Rydzyko, Władysław Nędzi niejednokrotnie otwarcie sabotował prace, mówiąc kolegom, że jest osłabiony, najwyraźniej z powodu odniesionych w czasie wojny polsko-bolszewickiej ran.
Często wyrażał opinie o tym, że władze sowieckie okłamały polskich jeńców, obiecując im uwolnienie jeszcze w grudniu 1939 r. (przypomnimy, że 15 grudnia 1939 r. musiała zostać oddana do użytku pierwsza część drogi Nowograd–Równe–Dubno–Lwów), natomiast kierownicy obozów wymyślali różne «ruchy stachanowskie» i coraz wyższe normy, aby zmusić jeńców do pracy. Myśli o tym, że nigdy już nie wydostanie się z niewoli, nie dawały jeńcowi pokoju. 18 lipca 1940 r., w czasie prac budowlanych, odważył się na ucieczkę. Planował wymienić swój mundur wojskowy na ubranie cywilne u ludności lokalnej i nielegalnie przekroczyć granicę sowiecko-niemiecką, żeby dostać się do Warszawy. Nie miał jednak dokładnego planu ucieczki i przekroczenia granicy, dlatego wkrótce, w odległości 5 km od obozu, został zatrzymany przez konwój.
Z powodu «agitacji przeciw sowietom wśród jeńców wojskowych, rozpowszechniania prowokacyjnych treści o Związku Radzieckim i jego kierownictwie, szerzenia powstańczych nastrojów i zamiaru prowadzenia walki przeciw istniejącemu rządowi sowieckiemu w celu odnowy byłego polskiego państwa nacjonalistycznego» 4 września 1940 r. Władysław Nędzi został zaaresztowany przez Oddział Specjalny Obozu NKWD nr 1.
Na przesłuchaniach nie zaprzeczał, że prowadził rozmowy o odnowieniu Polski, ponieważ szczerze wierzył, że «polski naród posiadając swoją kulturę i język zginąć nie może i że kiedyś polskie państwo zostanie odzyskane». Do funkcjonariuszy Oddziału Specjalnego dotarła też informacja o tym, że więzień prowadził rozmowy ze swoimi kolegami o obaleniu rządu sowieckiego poprzez powstanie. Podobnie jak większość jeńców w obozach sowieckich, żywił głęboką nadzieję na pomoc sił zewnętrznych, czyli USA, Anglii i Francji, które według niego, miały pomóc Polsce w odzyskaniu jej terenów. Szczególne nadzieje Nędzi pokładał w rządzie W. Sikorskiego na emigracji. Marzył także o połączeniu polskich jednostek przebywających na terenach państw koalicji antyhitlerowskiej i powróceniu ich do kraju. Jest oczywiste, za co ten «gadatliwy» więzień wojskowy został osądzony przez trybunał wojskowy w obwodzie wołyńskim. Szczególną cechą dochodzenia śledczego było to, że duży procent świadków przesłuchanych w sprawie Władysława Nędzi stanowili Białorusini, którzy też przebywali w placówkach obozowych. Tę tendencję da się zaobserwować w wielu dokumentach archiwalnych: w dochodzeniach jako świadków przeciw Polakom angażowano Żydów, Ukraińców, Białorusinów, czyli przedstawicieli «obrażonych» na rządy polskie grup narodowych. W dochodzeniach przeciw Ukraińcom, odwrotnie, angażowano Polaków i Żydów. Świadkiem w sprawie przeciwko Władysławowi Nędzi był politruk Kułahin, który niejednokrotnie prowokował rozmowy z polskimi jeńcami o odzyskaniu przez Polskę niepodległości, a później był świadkiem przeciwko tym, którzy w takich rozmowach uczestniczyli.
Posiedzenie sądowe w sprawie Władysława Nędzi odbyło się 24 października 1940 r. w czasie sesji wyjazdowej trybunału wojskowego Wojsk NKWD Obwodu Wołyńskiego w pomieszczeniu Oddziału Specjalnego Budowy nr 1 NKWD. Zgodnie z jego postanowieniem, jeniec wojskowy został skazany według art. 54–10 cz. 1 KK USRR na dziesięć lat pozbawienia wolności w obozach pracy i ograniczenie praw obywatelskich na pięć lat.
Odwołując się od wyroku, Władysław Nędzi złożył skargę kasacyjną do trybunału wojskowego Wojsk NKWD Okręgu Kijowskiego, jednak ten odmówił więźniowi zajmując stanowisko, że «nie ma żadnych podstaw do obniżenia kary skazanemu, o co prosi on w oskarżeniu, ponieważ decyzja została podjęta z uwzględnieniem cech indywidualnych Władysława Nędzi i wagi popełnionego przez niego przestępstwa».
Według postanowienia Rówieńskiego Sądu Obwodowego z dnia 2 sierpnia 1989 r., decyzja trybunału wojskowego z dnia 24 października 1940 r. w sprawie Władysława Nędzi syna Józefa, została odwołana, roszczenie zostało zamknięte według p. 2 art. 6 KPK USRR z powodu braku przestępstwa. Dalszy los Władysława Nędzi nie jest nam znany.
Tetiana SAMSONIUK
P. S.: Tetiana Samsoniuk jest głównym specjalistą głównego specjalisty Działu Udostępniania Informacji z Dokumentów Państwowego Archiwum Obwodu Rówieńskiego. Materiały rubryki «Ocaleni od zapomnienia» zostały opracowane według akt radzieckich organów ścigania, przechowywanych w Państwowym Archiwum Obwodu Rówieńskiego, w zbiorach Zarządu KGB Ukraińskiej SRR w Obwodzie Rówieńskim (1919–1957) oraz w Archiwum Zarządu Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. Będziemy wdzięczni, jeżeli odezwą się krewni i bliscy osób, w intencji których prowadzimy tę rubrykę, lub ci nasi Czytelnicy, którzy posiadają o nich dodatkowe informacje.