Ocaleni od zapomnienia: Adam Wagner
Artykuły

Szkic biograficzny, który proponujemy dziś Czytelnikom «Monitora Wołyńskiego», opisuje część życiowej drogi Adama Wagnera, kierownika rówieńskiego oddziału znanej firmy Singer.

Adam Wagner urodził się w 1899 r. we wsi Sokołowo (obecnie województwo podlaskie). Jego ojciec Julian Wagner specjalizował się w rolnictwie, pełnił funkcję zarządcy w dużych gospodarstwach rolnych. Wiadomo, że zmarł w 1919 r. Matka Adama, Bazylia Wagner, zmarła w 1922 r. Adam skończył siedem klas szkoły powszechnej i zdobył wykształcenie księgowego. Od 1919 do 1921 r. służył w Wojsku Polskim, skąd został zdemobilizowany w stopniu kaprala. Rok przed służbą w wojsku został członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej, wybrawszy dla siebie pseudonim Zbroja. Mężczyzna sumiennie płacił składki członkowskie i czasem chodził na zebrania członków POW.

Wiemy, że Adam miał braci – Jana (ur. w 1885 r.), z zawodu malarza, Juliana (ur. w 1890 r.) i Kazimierza (ur. w 1897 r.), z wykształcenia technika geodetę. Miał też siostry: Stefanię, po ślubie Kotlińską (ur. w 1880 r.), Marię (ur. w 1892 r.) i Ewę (ur. w 1898 r.). Na początku II wojny światowej wszyscy jego bracia i siostry mieszkali na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

Do 17 września 1939 r. Adam był kierownikiem rówieńskiego oddziału firmy Singer. W Równem razem z żoną Stefanią (c. Franciszka, ur. w 1907 r.) oraz z synami Ryszardem (ur. w 1937 r.) і Andrzejem (ur. w 1938 r.) mieszkał przy ulicy Leopolda Lisa-Kuli 12 (za czasów sowieckich – ulica Szczorsa 12, obecnie jest to ulica Wasyla Stusa).

Po ustanowieniu władzy sowieckiej, Adam stracił pracę, wskutek czego nie miał środków na utrzymanie rodziny, a także mieszkanie. Rodzina z dwojgiem małoletnich dzieci, we wrześniu 1939 r. musiała przeprowadzić się do domu Feliksa Hałasa. Kosztem mieszkań skonfiskowanych miejscowym niepewnym politycznie Polakom i Żydom, władze sowieckie rozwiązywały problem zakwaterowania nowo przybyłych funkcjonariuszy partyjnych i fachowców w różnych dziedzinach gospodarki sowieckiej.

Idea walki o odzyskanie przez Polskę niepodległości była Adamowi bliska, podobnie tak jak to było w przypadku większości Polaków, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji materialnej i moralnej. Dlatego, gdy na początku marca 1940 r. w mieszkaniu Feliksa Hałasa zaproponowano mu wstąpienie do polskiej organizacji konspiracyjnej, nie miał wątpliwości co do tego, jaką decyzję podjąć. Ze szkicu o Feliksie Hałasie dowiadujemy się, że to właśnie on zlecił zwerbowanie Adama Wagnera do podziemia. Obaj złożyli przysięgę wierności Związkowi Walki Zbrojnej w obecności Zygmunta Soczyńskiego, który powiedział nowym członkom swojej piątki, że ich działalność ma na celu obalenie władz sowieckich poprzez zbrojne powstanie. Wtedy również zlecono im wspólne zadanie werbowania do organizacji zaufanych Polaków.

10 kwietnia 1940 r. Adam Wagner został aresztowany przez Wydział 3 Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego NKWD w Obwodzie Rówieńskim i osadzony w rówieńskim więzieniu NKWD. Podczas aresztowania funkcjonariusze NKWD skonfiskowali mu 2315 polskich złotych w papierowych banknotach, 114 złotych srebrem i 10 złotych w postaci monet metalowych, które «tradycyjnie» zostały przekazane do Wydziału Finansowego NKWD w Obwodzie Rówieńskim. Skonfiskowane tymczasowe wojskowe zaświadczenie, polski paszport i jeszcze jedno zaświadczenie wydane na nazwisko Adama Wagnera przekazano na przechowanie do Pierwszego Specjalnego Wydziału Zarządu NKWD w Obwodzie Rówieńskim.

W jedynym protokole przesłuchania Adama Wagnera, które miało miejsce 22 kwietnia 1940 r., opisano jego werbunek do organizacji. Więzień powiedział wprost, że mimo, iż otrzymał zadanie werbowania nowych członków ZWZ, nic nie robił w tym zakresie w obawie przed aresztem. Poza Feliksem Hałasem i Zygmuntem Soczyńskim nie znał nikogo z ZWZ, nic też nie wiedział na temat dokładnej struktury organizacji, dlatego że z żadnym innym członkiem podziemia nie spotykał się.

Na zamkniętym posiedzeniu Rówieńskiego Sądu Obwodowego w dniach 17–18 stycznia 1941 r. Adam Wagner powiedział: «… w mieszkaniu Hałasa spotkałem nieznanego mi mężczyznę, z którym mnie zapoznał Hałas. To był Soczyński. Poinformował nas, że na terenie Równego działa organizacja, która ma na celu samoobronę w przypadku powstania ukraińskich nacjonalistów i zaproponował mnie i Hałasowi dołączenie do tej organizacji, na co wyraziliśmy zgodę…»

Wyrokiem Rówieńskiego Sądu Obwodowego, wydanym w trakcie wyjazdowego posiedzenia 22–23 listopada w Dubnie oraz dodatkowego posiedzenia w dniach 17–18 stycznia 1941 r., Adam Wagner został skazany z art. 54-2, 54-11 КК USRR na dziesięć lat pozbawienia wolności w obozach pracy z pozbawieniem praw obywatelskich na pięć lat i konfiskatę mienia na rzecz państwa. 7 marca 1941 r. Sąd Najwyższy USRR rozpatrywał skargę kasacyjną skazanego, ale pozostawił wyrok sądu niezmieniony.

Wagner Adam

Według postanowienia Prokuratury Obwodu Rówieńskiego z dnia 30 grudnia 1993 r., «z powodu oczywistego braku podstaw oskarżenia» wobec Adama Wagnera zastosowano art. 1 Ustawy USRR «O rehabilitacji ofiar represji politycznych na Ukrainie» z dnia 17 kwietnia 1991 r. W tym dokumencie zaznaczono, że Adam Wagner przebywał w niewoli 1 rok i 6 miesięcy oraz został uwolniony 9 września 1941 r.

Dalszy los Adama Wagnera nie jest nam znany.

Tetiana SAMSONIUK

P. S.: Tetiana Samsoniuk jest głównym specjalistą Działu Udostępniania Informacji z Dokumentów Państwowego Archiwum Obwodu Rówieńskiego. Materiały rubryki «Ocaleni od zapomnienia» zostały opracowane według akt radzieckich organów ścigania, przechowywanych w Państwowym Archiwum Obwodu Rówieńskiego, w zbiorach Zarządu KGB Ukraińskiej SRR w Obwodzie Rówieńskim (1919–1957) oraz w Archiwum Zarządu Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. Będziemy wdzięczni, jeżeli odezwą się Czytelnicy, krewni lub bliscy bohaterów naszej rubryki, którzy posiadają o nich dodatkowe informacje.

Powiązane publikacje
Represje wobec wołyńskich Polaków: Współpracownik wywiadu wojskowego
Artykuły
W zespole 4666 Archiwum Państwowego Obwodu Wołyńskiego znajdują się sprawy przeciwko polskim oficerom wojskowym. Ponieważ służba w wojsku nie jest sama w sobie przestępstwem, sowieccy funkcjonariusze oskarżali żołnierzy o działalność kontrrewolucyjną, aby stworzyć pozory legalności.
27 lutego 2024
Represje wobec wołyńskich Polaków: Maniewicki wyzyskiwacz
Artykuły
Najliczniejszą grupę Polaków aresztowanych za pierwszych sowietów, tj. w latach 1939–1941, stanowili policjanci, konfidenci policji i urzędnicy. Wśród zatrzymanych byli jednak także przedstawiciele bogatszych warstw społeczeństwa.
13 lutego 2024
Represje wobec wołyńskich Polaków: Policjanci z Poddębiec oraz ich konfidenci
Artykuły
Kontynuując temat aresztowanych funkcjonariuszy policji, proponujemy uwadze Czytelników przegląd spraw karnych z zasobu Archiwum Państwowego Obwodu Wołyńskiego przeciwko policjantom ze wsi Poddębce koło Łucka, a także przeciwko jednemu z tajnych współpracowników policji.
16 stycznia 2024
Represje wobec wołyńskich Polaków: Policjanci, wrogowie władzy sowieckiej
Artykuły
17 września 1939 r. Związek Sowiecki bez wypowiedzenia wojny zaatakował Polskę, która desperacko broniła się przed armią III Rzeszy. Przez okupowane przez sowietów terytoria, w tym na Wołyniu, przetoczyła się fala represji, których pierwszymi ofiarami stały się osoby będące potencjalnym zagrożeniem dla nowych gospodarzy. Dużą grupę aresztowanych stanowili funkcjonariusze policji.
04 stycznia 2024
Represje wobec wołyńskich Polaków: Sprawa o przekroczenie granicy
Artykuły
Wśród licznych spraw karnych przeciwko Polakom oskarżonym o działalność kontrrewolucyjną, której w większości przypadków nie prowadzono, zdarzają się również inne przestępstwa. Jedna z takich spraw dotyczy mieszkańców Kowla, którzy zostali zatrzymani podczas nielegalnego przekraczania granicy.
12 grudnia 2023
Represje wobec wołyńskich Polaków: Dalsze ich losy nie są znane
Artykuły
Sprawa karna, jeżeli w chwili jej zakończenia oskarżony jeszcze żył, najczęściej nie zawiera informacji o jego dalszych losach. Jednakże wyrok pozbawienia wolności nie powinien stać się wyrokiem zapomnienia.
30 listopada 2023
Represje wobec wołyńskich Polaków: Śmierć w więzieniu
Artykuły
W poprzednim numerze «Monitora Wołyńskiego» pisaliśmy o losach represjonowanych Polaków, których akta zostały niedawno opublikowane przez Archiwum Państwowe Obwodu Wołyńskiego. W dalszym ciągu przybliżamy czytelnikom ich losy.
16 listopada 2023
Represje wobec wołyńskich Polaków: «Skierować do łagru»
Artykuły
Archiwum Państwowe Obwodu Wołyńskiego (ДАВО) udostępniło kolejne sprawy karne z wcześniej utajnionego zespołu archiwalnego. Są wśród nich także sprawy wszczęte przeciwko mieszkańcom Wołynia narodowości polskiej.
31 października 2023
Edward Chlebik, nauczyciel z Niwecka: ciąg dalszy historii
Artykuły
«Z wielkim zainteresowaniem przeczytaliśmy artykuł pod tytułem «Ocaleni od zapomnienia: Edward Chlebik». Nazywam się Zofia Chilvers, dawniej Chlebik, a moim dziadkiem był Edward Chlebik» – tak zaczyna się mail do redakcji «Monitora Wołyńskiego», dzięki któremu poznaliśmy dalsze losy jeszcze jednego bohatera rubryki «Ocaleni od zapomnienia».
28 września 2023