W Centrum Edukacyjnym IPN im. Janusza Kurtyki «Przystanek Historia» w Warszawie odbyła się promocja książki dr Tetiany Samsoniuk «Jeńcy września 1939».
Tetiana Samsoniuk przyjechała do Warszawy razem z redaktorką książki «Jeńcy września 1939» Natalią Denysiuk na zaproszenie Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Prezentację, która odbyła się 11 października na «Przystanku Historia», poprzedzało spotkanie z pracownikami Archiwum IPN oraz zapoznanie się z działalnością Centrum Informacji o Ofiarach II Wojny Światowej, z zasobem kartotecznym i dokumentacją poświęconą II wojnie światowej.
Prezentację książki «Jeńcy września 1939» poprowadził dyrektor Biura Edukacji Narodowej IPN Adam Hlebowicz. Wzięli w niej udział: autorka książki dr Tetiana Samsoniuk, zastępca redaktora naczelnego dwutygodnika «Monitor Wołyński» dr Natalia Denysiuk, Barbara Raszczyk – bliska osoba Karola Bielakowa, jednego z bohaterów książki oraz dziennikarz Polskiego Radia Krzysztof Renik. Na sali byli także obecni: Mykoła Jarmoluk – Radca Ambasady Ukrainy w Polsce, Beata Brzywczy – Konsul Generalny RP w Łucku w latach 2013–2016, Jadwiga Demczuk – korektor książki, nauczyciel delegowany przez ORPEG do Łucka w latach 2011–2017, pracownicy IPN i Ośrodka Karta, krewni osób represjonowanych, o których Tetiana Samsoniuk pisze w «Monitorze Wołyńskim», oraz osoby zainteresowane tematem.
Publikacja przedstawia losy polskich jeńców wojennych, którzy trafili do niewoli sowieckiej we wrześniu 1939 r. Szkice biograficzne uzupełniają materiały archiwalne, dokumenty i zdjęcia skonfiskowane jeńcom wojennym podczas aresztowań odbywających się w placówkach obozowych Budowy nr 1 NKWD. Część biogramów zawiera informacje o dalszych losach jeńców, udzielone przez ich krewnych i bliskich.
«Zaczynając swoje badania naukowe metodycznie przestudiowałam akta NKWD, przekazane do Państwowego Archiwum Obwodu Rówieńskiego. Dotyczyły one sowieckich represji w latach 1939–1941 wobec przedstawicieli różnych grup narodowościowych. Większość z nich stanowiły sprawy karne dotyczące Polaków» – powiedziała Tetiana Samsoniuk. To przykuło jej uwagę, napisała więc pracę doktorską pt. «Polacy Rówieńszczyzny w warunkach stanowienia sowieckiego reżimu totalitarnego (1939–1941)». Podkreśliła, że szkice biograficzne opracowała mając na celu zaprezentowanie tematu przez pryzmat losów konkretnych ludzi, a nie w oparciu tylko i wyłącznie o dane statystyczne.
Tetiana Samsoniuk, wieloletni pracownik Państwowego Archiwum w Obwodzie Rówieńskim, od kilku dni jest kierownikiem ds. naukowych w Rówieńskim Muzeum Krajoznawczym. Prowadząc badania naukowe opracowała ona ok. 1 tys. akt dotyczących represjonowanych Polaków. Pytana o liczbę i dostępność dokumentów sowieckich organów ścigania w ukraińskich archiwach powiedziała: «W latach 90. Służba Bezpieczeństwa Ukrainy rozpoczęła przekazywanie spraw karnych dotyczących osób represjonowanych obwodowym archiwom, ale wkrótce proces ten został wstrzymany. Obecnie część akt NKWD znajduje się w obwodowych archiwach, pozostała część w archiwach SBU. W zbiorach Archiwum w Równem przechowywanych jest ok. 6 tys. spraw karnych, dotyczących przedstawicieli różnych narodowości. Większość akt sowieckich organów represyjnych znajduje się w Archiwum SBU». Tetiana Samsoniuk podkreśliła także, że wszystkie sprawy kryminalne, dotyczące osób zrehabilitowanych, zarówno w Archiwum SBU, jak i we wszystkich obwodowych archiwach, są otwarte dla badaczy i dla krewnych osób represjonowanych.
Adam Hlebowicz zwrócił uwagę na to, że w obozach jenieckich przebywali przedstawiciele różnych narodowości. Dzięki książce dowiadujemy się, że jeńcy niejednokrotnie byli skonfliktowani, ale też, jak w przypadku Henryka Markowskiego, jednego z bohaterów książki, dochodziło do współpracy np. między Polakami i Ukraińcami, którzy mieli wspólnego wroga – ZSRR. Ciekawe jest także to, że Henryk Markowski został oskarżony o «kontrrewolucyjną działalność nacjonalistyczną», celem której była «walka przeciwko władzy radzieckiej oraz utworzenie ukraińskiego nacjonalistycznego państwa».
«Do dalszego odkrywania historii osób represjonowanych motywują mnie listy od krewnych bohaterów moich tekstów» – powiedziała autorka. Pierwszy taki list wiosną 2015 r. napisała Barbara Raszczyk z Kolna, która udostępniła dla publikacji kopie odznaczeń i zdjęć z albumu Karola Bielakowa. Tym razem odznaczenia i album można było zobaczyć w «Przystanku Historia», ponieważ Barbara Raszczyk przywiozła je ze sobą. Opowiedziała również o losach Karola Bielakowa i jego żony Marii, która była nianią i członkiem rodziny pani Barbary, a także podzieliła się wiedzą o tym, jak trafiła na tekst o Karolu Bielakowie, opublikowany na łamach MW.
O swoich poszukiwaniach opowiedzieli także obecni na prezentacji Zygmunt Wirpsza i Przemysław Zaleski – krewni działaczy Związku Walki Zbrojnej na Rówieńszczyźnie Olgierda Wirpszy i Piusa Zaleskiego, skazanych przez NKWD na sowieckie łagry, o których Tetiana Samsoniuk pisze na łamach MW w cyklu o I konspiracji na Rówieńszczyźnie.
W trakcie prezentacji padły także pytania m.in. o miejsca pochówku więźniów NKWD rozstrzelanych w Równem oraz o losy jeńców wojennych po rozpoczęciu wojny niemiecko-sowieckiej. Jeśli chodzi o miejsca pochówku w Równem, to niestety do dziś nie zostały one odnalezione. Natomiast autorce udało się dotrzeć do dokumentu, z którego wynika, że Rówieński Obóz Jeniecki dla Żołnierzy Wojska Polskiego Budowy nr 1 NKWD 28 czerwca został ewakuowany do Starobielska, a następnie przekazany przedstawicielom polskich władz na mocy Układu Sikorski-Majski.
Mykoła Jarmoluk, Radca Ambasady Ukrainy w Polsce, podkreślił, jak ważne dla obu narodów są badania naukowe prowadzone przez Tetianę Samsoniuk.
«Za tą książką stoją ludzie – pracownicy redakcji «Monitora Wołyńskiego» – podkreślił Krzysztof Renik, który wcześniej, po wizycie w Łucku i Równem, zaprezentował książkę na antenie Polskiego Radia. Publikacja «Jeńcy września 1939» została przygotowana do druku przez zespół redakcyjny «Monitora Wołyńskiego» dzięki wsparciu finansowemu Konsulatu Generalnego RP w Łucku i Fundacji Wolność i Demokracja. Na łamach MW Tetiana Samsoniuk od grudnia 2014 r. prowadzi rubrykę «Ocaleni od zapomnienia» przedstawiającą losy Polaków, którzy doznali sowieckich represji w latach 1939 –1941. Do tej pory w rubryce ukazało się ok. 90 szkiców biograficznych przedstawiających losy represjonowanych nauczycieli, lekarzy, jeńców wojennych, działaczy Związku Walki Zbrojnej na Rówieńszczyźnie. Obecnie autorka, wspólnie z redakcją «Monitora Wołyńskiego», przygotowuje do druku kolejną książkę złożoną ze szkiców biograficznych prezentujących losy działaczy I konspiracji na Rówieńszczyźnie.
Książkę «Jeńcy września 1939» można pobrać bezpłatnie w formacie pdf.
Natalia DENYSIUK
Fot. Katarzyna ADAMÓW, IPN