Ocaleni od zapomnienia: Józef Kaik
Artykuły

Polscy nauczyciele w większości trafili do sowieckich więzień jako oficerowie Wojska Polskiego. Oskarżano ich o aktywną walkę z ruchem rewolucyjnym. Nie było też wyjątkiem postępowanie wszczęte wobec Józefa Kaika, nauczyciela z kolonii Prurwa.

Józef Kaik urodził się w 1907 r. we wsi Tomnice (obecnie powiat krotoszczyński w województwie wielkopolskim). Pochodził z chłopskiej rodziny Antoniego (s. Ignacego, ur. w 1870 r.) i Ludwiki (ur. w 1875 r.). Wiadomo, że na początku II wojny światowej mieszkali na terenach okupowanych przez Niemcy.

Józef ukończył gimnazjum. Nie posiadamy informacji o jego dalszej edukacji. Z zachowanych w archiwum akt sprawy karnej dowiadujemy się, że w 1928 r. powołano go do wojska i od razu skierowano do szkoły podchorążych w Krakowie. W kolejnym roku, po ukończeniu kursu, został wysłany na dwumiesięczny kurs w Wadowicach (obecnie województwo małopolskie). Następnie przeszedł do rezerwy. Później wrócił do kolonii Prurwa w gminie Włodzimierzec w powiecie sarneńskim, gdzie przed służbą wojskową pracował jako nauczyciel. W 1932 r., po letnich ćwiczeniach, odbywających się najpierw w Kowlu, a następnie w Pińsku, awansował na podporucznika rezerwy.

Na początku wojny niemiecko-polskiej Józefa Kaika zmobilizowano do wojska. W wojnie uczestniczył do porażki Wojska Polskiego w kampanii wrześniowej.

Kaik znowu wrócił do Prurwy, zatrudnił się jako nauczyciel, tym razem w szkole radzieckiej. Wiadomo, że w niedługim czasie został wybrany przez mieszkańców wsi na przewodniczącego rady wiejskiej, jednak nie wiemy, jak długo zajmował to stanowisko. W chwili aresztowania Józef znowu pracował jako nauczyciel.

W Prurwie Kaik mieszkał razem z żoną Stefanią (c. Franciszka, ur. w 1911 r.), która też była tam nauczycielką. Małżonkowie wychowywali dwie córki – Alinę (według innego dokumentu zachowanego w aktach śledztwa – Halinę, ur. w 1936 r.) i Krystynę (ur. w 1938 r.).

Józef Kaik został zatrzymany 9 kwietnia 1940 r., w czasie wiosennej fali aresztowań polskich nauczycieli. Podczas śledztwa, które zakończyło się 22 sierpnia 1940 r., i do ogłoszenia wyroku przebywał w więzieniu NKWD w Równem.

W aktach dochodzenia zachowała się «Ankieta kadry kierowniczej byłego Wojska Polskiego» wypełniona przez niego 5 listopada 1939 r. w Sarnach. Później, na mocy decyzji komisarza Rejonowego Oddziału NKWD we Włodzimiercu z dnia 20 maja 1940 r., wniosek dołączono do sprawy «jako szczególnie ważny» dowód winy. Radziecki system represyjny sam wytwarzał dokumenty, które następnie wykorzystywał.

Kaik 1

Już 31 maja 1940 r., po kilku przesłuchaniach, wobec Józefa Kaika sporządzono akt oskarżenia, który obejmował zarzut przestępstwa z art. 54–13 KK USRR (aktywna walka z ruchem rewolucyjnym). Nauczyciel został uznany za winnego «bycia porucznikiem rezerwy byłego Wojska Polskiego».

5 sierpnia 1940 r. śledztwo zostało wznowione. Tym razem dotyczyło polityki polonizacji ludności ukraińskiej, którą jakoby prowadził Józef Kaik. Znaleźli się świadkowie, którzy zeznali, że nauczyciel namawiał ich do przejścia na wiarę katolicką w celu kupna ziemi. Wśród nich był Ostap Pankowec, któremu nauczyciel jakoby polecał przejść na katolicyzm, aby ten mógł uzyskać pożyczkę od państwa. Informacje te potwierdził Iwan Waśkowec, biedny chłop, który dzięki władzom radzieckim wyszedł z polskiego więzienia. On również zeznał, że obejmując stanowisko przewodniczącego rady wiejskiej Kaik na walnym zebraniu mieszkańców wsi zapowiedział, że niebawem każdy będzie umierać z głodu, gdyż cały kraj pod rządami bolszewików głoduje. Na konfrontacjach ze świadkami Józef zaprzeczał wszystkim podawanym przez nich faktom.

Aresztowanych nauczycieli zwykle oskarżano o przynależność do wrogich organizacji. Józefa podejrzewano o to, że stał na czele Związku Strzeleckiego w Prurwie. Więzień jednak zapewniał śledczego, że nie był ani kierownikiem, ani członkiem tej organizacji. Angażowano go wyłącznie do prowadzenia działalności kulturalno-edukacyjnej w środowisku strzelców. Uczył ich m.in. czytać i pisać, nauczał ich także pieśni.

Na mocy decyzji Kolegium Specjalnego NKWD z dnia 2 listopada 1940 r. Józef Kaik został skazany na osiem lat pozbawienia wolności w łagrach. Karę odbywał w obozie «Iwdelłag».

Kaik 2

Zgodnie z Rozporządzeniem Prezydium Rady Najwyższej ZSRR Józef Kaik został amnestionowany jako obywatel II Rzeczypospolitej, o czym dowiadujemy się z zaświadczenia wydanego 9 września 1941 r. przez Zarząd NKWD w Obwodzie Swierdłowskim. Jak wynika z tego dokumentu, Kaik został skierowany do zamieszkania w miejscowości Dżetygar (obecnie Żytykara) w obwodzie kustanajskim.

Kaik 3

Według postanowienia Prokuratury Obwodu Rówieńskiego z dnia 4 grudnia 1989 r. wobec Józefa Kaika zastosowano art. І Ustawy Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z dnia 16 stycznia 1989 r. «O dodatkowych przedsięwzięciach dotyczących odnowienia sprawiedliwości wobec ofiar represji, mających miejsce w okresie lat 30–40 – na początku lat 50».

Dalsze losy Józefa Kaika nie są nam znane.

Tetiana SAMSONIUK

P. S.: Materiały rubryki «Ocaleni od zapomnienia» zostały opracowane przez Tetianę Samsoniuk na podstawie akt radzieckich organów ścigania, przechowywanych w Państwowym Archiwum Obwodu Rówieńskiego, w zbiorach Zarządu KGB Ukraińskiej SRR w Obwodzie Rówieńskim (1919–1957) oraz w Archiwum Zarządu Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. Będziemy wdzięczni, jeżeli odezwą się Czytelnicy, krewni lub bliscy bohaterów naszej rubryki, którzy posiadają o nich dodatkowe informacje.

CZYTAJ TAKŻE:

OCALENI OD ZAPOMNIENIA: MARIAN EDMUND KINASZ

OCALENI OD ZAPOMNIENIA: ROMAN BAKINOWSKI

OCALENI OD ZAPOMNIENIA: JAN NOWAK

OCALENI OD ZAPOMNIENIA: BOLESŁAW KUCZYŃSKI

OCALENI OD ZAPOMNIENIA: JAN KACZMAREK

OCALENI OD ZAPOMNIENIA: ANTONI WEBER

OCALENI OD ZAPOMNIENIA: JAN CIEĆKIEWICZ

OCALENI OD ZAPOMNIENIA: MARIAN GRZYBEK

Powiązane publikacje
Represje wobec wołyńskich Polaków: Współpracownik wywiadu wojskowego
Artykuły
W zespole 4666 Archiwum Państwowego Obwodu Wołyńskiego znajdują się sprawy przeciwko polskim oficerom wojskowym. Ponieważ służba w wojsku nie jest sama w sobie przestępstwem, sowieccy funkcjonariusze oskarżali żołnierzy o działalność kontrrewolucyjną, aby stworzyć pozory legalności.
27 lutego 2024
Represje wobec wołyńskich Polaków: Maniewicki wyzyskiwacz
Artykuły
Najliczniejszą grupę Polaków aresztowanych za pierwszych sowietów, tj. w latach 1939–1941, stanowili policjanci, konfidenci policji i urzędnicy. Wśród zatrzymanych byli jednak także przedstawiciele bogatszych warstw społeczeństwa.
13 lutego 2024
Represje wobec wołyńskich Polaków: Policjanci z Poddębiec oraz ich konfidenci
Artykuły
Kontynuując temat aresztowanych funkcjonariuszy policji, proponujemy uwadze Czytelników przegląd spraw karnych z zasobu Archiwum Państwowego Obwodu Wołyńskiego przeciwko policjantom ze wsi Poddębce koło Łucka, a także przeciwko jednemu z tajnych współpracowników policji.
16 stycznia 2024
Represje wobec wołyńskich Polaków: Policjanci, wrogowie władzy sowieckiej
Artykuły
17 września 1939 r. Związek Sowiecki bez wypowiedzenia wojny zaatakował Polskę, która desperacko broniła się przed armią III Rzeszy. Przez okupowane przez sowietów terytoria, w tym na Wołyniu, przetoczyła się fala represji, których pierwszymi ofiarami stały się osoby będące potencjalnym zagrożeniem dla nowych gospodarzy. Dużą grupę aresztowanych stanowili funkcjonariusze policji.
04 stycznia 2024
Represje wobec wołyńskich Polaków: Sprawa o przekroczenie granicy
Artykuły
Wśród licznych spraw karnych przeciwko Polakom oskarżonym o działalność kontrrewolucyjną, której w większości przypadków nie prowadzono, zdarzają się również inne przestępstwa. Jedna z takich spraw dotyczy mieszkańców Kowla, którzy zostali zatrzymani podczas nielegalnego przekraczania granicy.
12 grudnia 2023
Represje wobec wołyńskich Polaków: Dalsze ich losy nie są znane
Artykuły
Sprawa karna, jeżeli w chwili jej zakończenia oskarżony jeszcze żył, najczęściej nie zawiera informacji o jego dalszych losach. Jednakże wyrok pozbawienia wolności nie powinien stać się wyrokiem zapomnienia.
30 listopada 2023
Represje wobec wołyńskich Polaków: Śmierć w więzieniu
Artykuły
W poprzednim numerze «Monitora Wołyńskiego» pisaliśmy o losach represjonowanych Polaków, których akta zostały niedawno opublikowane przez Archiwum Państwowe Obwodu Wołyńskiego. W dalszym ciągu przybliżamy czytelnikom ich losy.
16 listopada 2023
Represje wobec wołyńskich Polaków: «Skierować do łagru»
Artykuły
Archiwum Państwowe Obwodu Wołyńskiego (ДАВО) udostępniło kolejne sprawy karne z wcześniej utajnionego zespołu archiwalnego. Są wśród nich także sprawy wszczęte przeciwko mieszkańcom Wołynia narodowości polskiej.
31 października 2023
Edward Chlebik, nauczyciel z Niwecka: ciąg dalszy historii
Artykuły
«Z wielkim zainteresowaniem przeczytaliśmy artykuł pod tytułem «Ocaleni od zapomnienia: Edward Chlebik». Nazywam się Zofia Chilvers, dawniej Chlebik, a moim dziadkiem był Edward Chlebik» – tak zaczyna się mail do redakcji «Monitora Wołyńskiego», dzięki któremu poznaliśmy dalsze losy jeszcze jednego bohatera rubryki «Ocaleni od zapomnienia».
28 września 2023