Historia łuckich szkół w XVII – na początku XX wieku
Artykuły

Wzmianki pisemne o szkołach w Łucku pojawiają się w materiałach źródłowych od co najmniej XVII wieku. Wielokulturowość miasta i jego przynależność w kolejnych okresach historycznych do różnych państw wywarły wpływ na rozwój łuckiego szkolnictwa.

Historyk i etnograf Tadeusz Stecki utrzymywał, że założenie pierwszych szkół wyższych na Wołyniu na początku XVII wieku należy przypisać jezuitom. «Kolegjum i Szkoły gramatykalne z retoryką otworzył w Łucku rektor Obricius w latach 1608–1611 (…). Szkoły mieściły się w domu przy dzwonicy, darowanym przez biskupa Szyszkowskiego, który nadał Jezuitom monopol nauczania w Łucku» – czytamy w książce dr. Adama Wojnicza «Łuck na Wołyniu. Opis historyczno-fizjograficzny», która ukazała się w 1922 r. Rozdział «Szkolnictwo w dawnym Łucku» Wojnicz napisał w oparciu o manuskrypt profesora Jana Marka Giżyckiego z Krakowa pt. «Niektóre materjały do przeszłości szkół polskich w Łucku».

Według Wojnicza szkoły jezuickie były prowadzone z programem większym lub mniejszym. Wstępowała do nich młodzież ze Lwowa, Ostroga i Kijowa, ponieważ w Łucku uczono lepiej i bezpłatnie, ale szkoły te często na jakiś czas były zamykane z powodu pożarów, epidemii albo wojen.

W 1614 r. jezuici założyli w Łucku początkową szkółkę ruską, gdzie uczyli czytać i pisać po rusku oraz rachować.

Po kilku latach – w 1617 r. (według innych danych w 1619 r.) – dzięki przywilejowi króla Zygmunta III w Łucku założona została szkoła bracka. «Ze szkolnego statutu tej szkoły z 1624 r. widać, że wykładano w niej gramatykę, poezję, retorykę, djalektykę i inne części filozofji początkowej i arytmetykę; z nauk duchownych: czytanie i śpiew cerkiewny, paschał, pismo św. (…)» – pisał Adam Wojnicz. Szkoła Bractwa Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Łucku działała ponad 100 lat. Jak zaznaczył Wojnicz «pragnący wstąpić do niej powinien w ciągu trzech dni zaznajomić się z porządkiem i trybem jej i jeśli mu dogadza, powinien zgłosić się do przełożonego i złożyć do kasy szkolnej 4 gr.». W szkole tej pracował m.in. hieromonach Iow Kondzelewicz, słynny wołyński malarz ikon.

W 1773 r. rozwiązano Zakon Jezuitów. Ze względu na to, że w Rzeczypospolitej od wielu lat edukacją początkową i średnią opiekowali się właśnie jezuici, likwidacja tego zakonu mogła doprowadzić do katastrofy w szkolnictwie. Z tego właśnie powodu w 1773 r. polskie władze powołały do życia Komisję Edukacji Narodowej, którą, patrząc na wykonywane przez nią funkcje, można porównać do współczesnego ministerstwa edukacji. Komisja zaopiekowała się również szkolnictwem w Łucku, zamierzała nawet założyć w mieście wyższą szkołę wydziałową, ale w realizacji tych planów przeszkodził wielki pożar w 1774 r. Z powodu klęski uszkodzeń doznały gmachy jezuickie, Komisja ograniczyła się więc tylko do założenia szkoły podwydziałowej (szkoła średnia obejmująca trzy klasy z sześcioletnim okresem nauczania – red.). Na ten cel, jak pisał Wojnicz, przekazano cztery pokoje w gmachu pojezuickim odnowionym po pożarze. W 1784 r. do szkoły uczęszczało tylko 40 uczniów. Wkrótce Komisja Edukacji założyła w Łucku jeszcze kilka szkół podwydziałowych. Na początku uczyli w nich byli jezuici, ponieważ świeckich nauczycieli prawie nie było.

Po rozbiorach Polski w łuckich szkołach podczas nauki historii więcej uwagi zaczęto poświęcać dziejom Rosji. W programie zajęć szkolnych znalazł się również język rosyjski, który na początku, jak i francuski, mógł zostać wybrany przez ucznia. Wykładano również gramatykę, matematykę, fizykę, język niemiecki, retorykę, prawo, geografię i rysunek.

W pierwszej połowie XIX wieku szkoły powiatowe na Wołyniu, a więc i w Łucku, tylko nieznacznie różniły się swoim programem od gimnazjów. Składały się zwykle z czterech klas, lecz klasy III i IV miały dwuletni kurs, co na ogół równało się sześcioklasowemu gimnazjum. Ukończenie takich szkół dawało prawo wstępowania na uniwersytet. Od 1825 r. gimnazja i szkoły powiatowe coraz bardziej różniły się sposobem wykładania i na uniwersytety dopuszczano tylko te osoby, które ukończyły gimnazjum.

Do znacznych zmian w systemie edukacji doszło po powstaniu listopadowym (1830–1831). Najprawdopodobniej, jak napisał Adam Wojnicz, od 1831 r. w Łucku już nie było polskich szkół.

Ukazem carskim z 12 stycznia 1831 r. wszystkie szkoły w guberniach wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej weszły w skład Okręgu Naukowego Charkowskiego, zaś ukazem z 21 sierpnia 1831 r. wszystkie szkoły polskie na południowo-zachodnich ziemiach ówczesnego Imperium Rosyjskiego zamknięto i zreorganizowano.

6 grudnia 1832 r. w Łucku zostało otwarte siedmioklasowe gimnazjum. Znajdowało się ono przy ul. Katedralnej w gmachu byłego klasztoru szarytek, gdzie wcześniej mieściła się szkoła powiatowa. W 1833 r. do gimnazjum uczęszczało 212 uczniów. Z czasem zaczęło ich przybywać, a miejsca brakowało, więc w 1834 r. gimnazjum z Łucka zostało przeniesione do Klewania, do zamku księcia Konstantego Czartoryskiego, zaś szkołę powiatową z Klewania przesunięto do Łucka. Gdy i w Klewaniu dla gimnazjum było mało miejsca, dzięki księciu Lubomirskiemu w 1839 r. przeniesiono je do Równego.

osvita 001

Klasztor szarytek, w którym w różnych okresach mieściły się gimnazjum, Szlachecka Szkoła Powiatowa, szkoła miejska. Pocztówka, 1908 r.

Osvita 001A

Świadectwo ukończenia Łuckiej Szkoły Miejskiej wydane w 1906 r.

Osvita 002

Szkoła Miejska. Zdjęcie z 1910 r.

Szkoła powiatowa w Łucku w 1859 r. została zreformowana i do 1869 r. istniała jako Szlachecka Szkoła Powiatowa. Po jej zamknięciu w Łucku otworzono dwuklasową szkołę miejską dla chłopców i dziewcząt z klasą wstępną.

1895 r. w Łucku zostało otwarte czteroklasowe progimnazjum filologiczne, które po kilku latach przekształciło się w pełne ośmioklasowe gimnazjum. Mieściło się w budynku wcześniej należącym do klasztoru bernardynów (obecnie znajduje się tu Wołyńska Obwodowa Biblioteka dla Młodzieży) i było utrzymywane z funduszów dra Jana Lerneta.

 

Osvita 003 00

Sześcioklasowe progimnazjum w Łucku. Pocztówka, 1902–1903.

Osvita 003A

Legitymacja ucznia sześcioklasowego progimnazjum w Łucku. 1902 r.

Osvita 004

Gimnazjum w Łucku. Pocztówka, 1908 r.

Osvita 005

Gimnazjum w Łucku. Pocztówka, 1916 r.

W 1902 r. dzięki wysiłkom Anny Kolenko w Łucku założono progimnazjum żeńskie, zreorganizowane w następnym roku w gimnazjum. Mieściło się ono w gmachu zajmowanym obecnie przez Prokuraturę Obwodu Wołyńskiego przy ul. Wynnyczenki.

Osvita 006

Progimnazjum żeńskie Anny Kolenko. Pocztówka, 1902.

Osvita 007

Gimnazjum żeńskie Anny Kolenko. Pocztówka, 1906–1908.

Osvita 008

Gimnazjum żeńskie. Pocztówka, 1916 r.

Osvita 008A

Świadectwo ukończenia gimnazjum żeńskiego. Ukraińska Republika Ludowa, 1918 r.

Przed I wojną światową w Łucku działało także kilka szkół społecznych. Najbardziej znana wśród nich – szkoła społeczności żydowskiej Talmud-Tora, ufundowana została przez najbogatsze rodziny żydowskie na początku XX wieku. Była to religijna szkoła elementarna dla chłopców z najuboższych rodzin żydowskich. Wykładano w niej język hebrajski, arytmetykę i nauki religijne, przygotowywano dzieci do dojrzałości oraz do nauki w wyższej szkole talmudycznej – Jesziwie. Gmach Talmud-Tory w Łucku znajdował się na terenie sztetlu Mokry Łuh, na współczesnej ulicy Romaniuka.

Osvita 009

Talmud-Tora w Łucku. Pocztówka, 1916 r.

Wiktor LITEWCZUK

LITOGRAFIE NAPOLEONA ORDY NA POCZTÓWKACH

 

Powiązane publikacje
Wypadek kolejowy między Łuckiem a Lwowem na starych zdjęciach
Artykuły
Historia Wołynia zawiera wiele tajemnic, które udaje się czasem odkryć dzięki starym zdjęciom i kartkom pocztowym.
25 kwietnia 2019
Historia łuckich szkół pierwszej połowy XX wieku
Artykuły
Po I wojnie światowej zaszła potrzeba zmian w systemie oświaty w Łucku, zwłaszcza że liczba placówek oświatowych działających w mieście nie zaspokajała potrzeb edukacyjnych jego mieszkańców.
15 marca 2019
Wołyń i Polesie na pocztówkach «Książnicy Atlas»
Artykuły
Lwowskie wydawnictwo «Książnica Atlas» pod koniec lat 30. XX wieku wydało ogromną liczbę pocztówek stworzonych na podstawie zdjęć. Na kilku z nich ukazały się krajobrazy Wołynia i Polesia.
14 lutego 2019
Wołyń na pocztówkach wydawnictwa «Ruch»
Artykuły
100 lat temu, 17 grudnia 1918 r. Jakub Mortkowicz i Jan Gebethner założyli w Krakowie Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych «Ruch».
16 grudnia 2018
«Serce sercu wiadomość przekazuje»: z historii kartek pocztowych. Część 3
Artykuły
W czasie I wojny światowej na Wołyniu, mimo okupacji niemieckiej i austro-węgierskiej, nie zaprzestano drukowania kartek pocztowych. A nawet przeciwnie: ich geografia znacznie się poszerzyła. Proponujemy Państwa uwadze trzecią, ostatnią, część tekstu o historii pocztówek.
09 listopada 2018
«Serce sercu wiadomość przekazuje»: z historii kartek pocztowych. Część 2
Artykuły
W pierwszej części historii kartek pocztowych zapoznaliśmy naszych Czytelników z tym, jak one powstawały, jak zmieniał się ich wygląd pod koniec ХІХ i na początku ХХ wieku. Dzisiaj proponujemy Państwu opowieść o tym, jak i kiedy pocztówki pojawiły się na Wołyniu.
25 października 2018
«Serce sercu wiadomość przekazuje»: z historii kartek pocztowych
Artykuły
Stare pocztówki obecnie wyglądają jak swoiste przesłanie z przeszłości. Tym ilustrowanym kartkom wyznaczono szczególną rolę w zachowaniu i przekazywaniu historii Wołynia początku XX wieku.
12 października 2018