Wzmianki pisemne o szkołach w Łucku pojawiają się w materiałach źródłowych od co najmniej XVII wieku. Wielokulturowość miasta i jego przynależność w kolejnych okresach historycznych do różnych państw wywarły wpływ na rozwój łuckiego szkolnictwa.
Historyk i etnograf Tadeusz Stecki utrzymywał, że założenie pierwszych szkół wyższych na Wołyniu na początku XVII wieku należy przypisać jezuitom. «Kolegjum i Szkoły gramatykalne z retoryką otworzył w Łucku rektor Obricius w latach 1608–1611 (…). Szkoły mieściły się w domu przy dzwonicy, darowanym przez biskupa Szyszkowskiego, który nadał Jezuitom monopol nauczania w Łucku» – czytamy w książce dr. Adama Wojnicza «Łuck na Wołyniu. Opis historyczno-fizjograficzny», która ukazała się w 1922 r. Rozdział «Szkolnictwo w dawnym Łucku» Wojnicz napisał w oparciu o manuskrypt profesora Jana Marka Giżyckiego z Krakowa pt. «Niektóre materjały do przeszłości szkół polskich w Łucku».
Według Wojnicza szkoły jezuickie były prowadzone z programem większym lub mniejszym. Wstępowała do nich młodzież ze Lwowa, Ostroga i Kijowa, ponieważ w Łucku uczono lepiej i bezpłatnie, ale szkoły te często na jakiś czas były zamykane z powodu pożarów, epidemii albo wojen.
W 1614 r. jezuici założyli w Łucku początkową szkółkę ruską, gdzie uczyli czytać i pisać po rusku oraz rachować.
Po kilku latach – w 1617 r. (według innych danych w 1619 r.) – dzięki przywilejowi króla Zygmunta III w Łucku założona została szkoła bracka. «Ze szkolnego statutu tej szkoły z 1624 r. widać, że wykładano w niej gramatykę, poezję, retorykę, djalektykę i inne części filozofji początkowej i arytmetykę; z nauk duchownych: czytanie i śpiew cerkiewny, paschał, pismo św. (…)» – pisał Adam Wojnicz. Szkoła Bractwa Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Łucku działała ponad 100 lat. Jak zaznaczył Wojnicz «pragnący wstąpić do niej powinien w ciągu trzech dni zaznajomić się z porządkiem i trybem jej i jeśli mu dogadza, powinien zgłosić się do przełożonego i złożyć do kasy szkolnej 4 gr.». W szkole tej pracował m.in. hieromonach Iow Kondzelewicz, słynny wołyński malarz ikon.
W 1773 r. rozwiązano Zakon Jezuitów. Ze względu na to, że w Rzeczypospolitej od wielu lat edukacją początkową i średnią opiekowali się właśnie jezuici, likwidacja tego zakonu mogła doprowadzić do katastrofy w szkolnictwie. Z tego właśnie powodu w 1773 r. polskie władze powołały do życia Komisję Edukacji Narodowej, którą, patrząc na wykonywane przez nią funkcje, można porównać do współczesnego ministerstwa edukacji. Komisja zaopiekowała się również szkolnictwem w Łucku, zamierzała nawet założyć w mieście wyższą szkołę wydziałową, ale w realizacji tych planów przeszkodził wielki pożar w 1774 r. Z powodu klęski uszkodzeń doznały gmachy jezuickie, Komisja ograniczyła się więc tylko do założenia szkoły podwydziałowej (szkoła średnia obejmująca trzy klasy z sześcioletnim okresem nauczania – red.). Na ten cel, jak pisał Wojnicz, przekazano cztery pokoje w gmachu pojezuickim odnowionym po pożarze. W 1784 r. do szkoły uczęszczało tylko 40 uczniów. Wkrótce Komisja Edukacji założyła w Łucku jeszcze kilka szkół podwydziałowych. Na początku uczyli w nich byli jezuici, ponieważ świeckich nauczycieli prawie nie było.
Po rozbiorach Polski w łuckich szkołach podczas nauki historii więcej uwagi zaczęto poświęcać dziejom Rosji. W programie zajęć szkolnych znalazł się również język rosyjski, który na początku, jak i francuski, mógł zostać wybrany przez ucznia. Wykładano również gramatykę, matematykę, fizykę, język niemiecki, retorykę, prawo, geografię i rysunek.
W pierwszej połowie XIX wieku szkoły powiatowe na Wołyniu, a więc i w Łucku, tylko nieznacznie różniły się swoim programem od gimnazjów. Składały się zwykle z czterech klas, lecz klasy III i IV miały dwuletni kurs, co na ogół równało się sześcioklasowemu gimnazjum. Ukończenie takich szkół dawało prawo wstępowania na uniwersytet. Od 1825 r. gimnazja i szkoły powiatowe coraz bardziej różniły się sposobem wykładania i na uniwersytety dopuszczano tylko te osoby, które ukończyły gimnazjum.
Do znacznych zmian w systemie edukacji doszło po powstaniu listopadowym (1830–1831). Najprawdopodobniej, jak napisał Adam Wojnicz, od 1831 r. w Łucku już nie było polskich szkół.
Ukazem carskim z 12 stycznia 1831 r. wszystkie szkoły w guberniach wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej weszły w skład Okręgu Naukowego Charkowskiego, zaś ukazem z 21 sierpnia 1831 r. wszystkie szkoły polskie na południowo-zachodnich ziemiach ówczesnego Imperium Rosyjskiego zamknięto i zreorganizowano.
6 grudnia 1832 r. w Łucku zostało otwarte siedmioklasowe gimnazjum. Znajdowało się ono przy ul. Katedralnej w gmachu byłego klasztoru szarytek, gdzie wcześniej mieściła się szkoła powiatowa. W 1833 r. do gimnazjum uczęszczało 212 uczniów. Z czasem zaczęło ich przybywać, a miejsca brakowało, więc w 1834 r. gimnazjum z Łucka zostało przeniesione do Klewania, do zamku księcia Konstantego Czartoryskiego, zaś szkołę powiatową z Klewania przesunięto do Łucka. Gdy i w Klewaniu dla gimnazjum było mało miejsca, dzięki księciu Lubomirskiemu w 1839 r. przeniesiono je do Równego.
Klasztor szarytek, w którym w różnych okresach mieściły się gimnazjum, Szlachecka Szkoła Powiatowa, szkoła miejska. Pocztówka, 1908 r.
Świadectwo ukończenia Łuckiej Szkoły Miejskiej wydane w 1906 r.
Szkoła Miejska. Zdjęcie z 1910 r.
Szkoła powiatowa w Łucku w 1859 r. została zreformowana i do 1869 r. istniała jako Szlachecka Szkoła Powiatowa. Po jej zamknięciu w Łucku otworzono dwuklasową szkołę miejską dla chłopców i dziewcząt z klasą wstępną.
1895 r. w Łucku zostało otwarte czteroklasowe progimnazjum filologiczne, które po kilku latach przekształciło się w pełne ośmioklasowe gimnazjum. Mieściło się w budynku wcześniej należącym do klasztoru bernardynów (obecnie znajduje się tu Wołyńska Obwodowa Biblioteka dla Młodzieży) i było utrzymywane z funduszów dra Jana Lerneta.
Sześcioklasowe progimnazjum w Łucku. Pocztówka, 1902–1903.
Legitymacja ucznia sześcioklasowego progimnazjum w Łucku. 1902 r.
Gimnazjum w Łucku. Pocztówka, 1908 r.
Gimnazjum w Łucku. Pocztówka, 1916 r.
W 1902 r. dzięki wysiłkom Anny Kolenko w Łucku założono progimnazjum żeńskie, zreorganizowane w następnym roku w gimnazjum. Mieściło się ono w gmachu zajmowanym obecnie przez Prokuraturę Obwodu Wołyńskiego przy ul. Wynnyczenki.
Progimnazjum żeńskie Anny Kolenko. Pocztówka, 1902.
Gimnazjum żeńskie Anny Kolenko. Pocztówka, 1906–1908.
Gimnazjum żeńskie. Pocztówka, 1916 r.
Świadectwo ukończenia gimnazjum żeńskiego. Ukraińska Republika Ludowa, 1918 r.
Przed I wojną światową w Łucku działało także kilka szkół społecznych. Najbardziej znana wśród nich – szkoła społeczności żydowskiej Talmud-Tora, ufundowana została przez najbogatsze rodziny żydowskie na początku XX wieku. Była to religijna szkoła elementarna dla chłopców z najuboższych rodzin żydowskich. Wykładano w niej język hebrajski, arytmetykę i nauki religijne, przygotowywano dzieci do dojrzałości oraz do nauki w wyższej szkole talmudycznej – Jesziwie. Gmach Talmud-Tory w Łucku znajdował się na terenie sztetlu Mokry Łuh, na współczesnej ulicy Romaniuka.
Talmud-Tora w Łucku. Pocztówka, 1916 r.
Wiktor LITEWCZUK
LITOGRAFIE NAPOLEONA ORDY NA POCZTÓWKACH