Rok 2020 został ustanowiony przez Sejm RP Rokiem Leopolda Tyrmanda – prozaika, publicysty i krytyka muzycznego. Na pewno warto sięgnąć do jego utworów, m.in. do powieści kryminalnej «Zły», «Dziennika 1954» i powieści «Życie towarzyskie i uczuciowe».
Powieść «Zły» przeniesie nas w przestępczy świat powojennej Warszawy. Opowiada o walce Henryka Nowaka z półświatkiem chuligańskim Warszawy. Jego znakiem rozpoznawczym są białe, ostro świecące oczy. Oznaczają one zemstę. Akcja powieści dzieje się w różnych miejscach stolicy Polski i przewija się w niej wiele postaci, z którymi lepiej nie mieć do czynienia. Między wierszami autor zdołał przemycić krytykę powojennych porządków w Polsce Ludowej. Na szczęście ówczesna cenzura nie zatrzymała powieści i mogła stać się ona hitem PRL-u lat 50. Za ten utwór autor otrzymał talon na samochód, a milicja zaprosiła go na cykl wykładów o chuligaństwie.
«Dziennik 1954» to relacja z pierwszych miesięcy roku 1954, kiedy Tyrmand miał zakaz publikowania i z konieczności notował swe myśli w dzienniku. Zapiski objęły okres od 1 stycznia do 2 kwietnia. Fragment dziennika wydrukował «Tygodnik Powszechny» w 1956 r., w czasie odwilży. Pierwsze wydanie ukazało się dopiero w 1980 r. w Londynie. Notatki dotyczą wielu aspektów cywilizacyjnych i estetycznych, Tyrmand narzeka też na brud panujący wówczas w Warszawie oraz opisuje swoje przygody miłosne. Autor krytykuje w dzienniku wiele osób propagujących komunizm i kolaborujących z reżimem sowieckim. Pisze o około 500 ówczesnych twórcach.
W relacji Tyrmanda pojawia się termin «bikiniarz» pochodzący od krawatów, na których wyobrażony był wybuch bomby atomowej na atolu Bikini w 1946 r. Określał on osobę, która nie chciała stosować się do norm panujących w danym czasie i manifestowała to swoim ekstrawaganckim strojem. Tyrmand uważał się za bikiniarza. W latach 50. znany był z noszenia ekscentrycznych strojów jako symbolu sprzeciwu wobec rzeczywistości.
W powieści «Życie towarzyskie i uczuciowe» twórca skrytykował postawy pisarzy, poetów, dziennikarzy i reżyserów, którzy oddali się na usługi państwu komunistycznemu w zamian za lepsze życie. Autor przedstawił upadek zasad, honoru i etycznego postępowania. Powieść została wydana w roku 1967 w Instytucie Literackim w Paryżu.
Leopold Tyrmand urodził się 16 maja 1920 r. w Warszawie. Po ukończeniu gimnazjum wyjechał na studia do Paryża. Wojna zastała go w Warszawie, skąd z początkiem niemieckiej okupacji uciekł do Wilna. Rodzice trafili do Majdanka – ojciec zginął, matce udało się przeżyć, po wojnie mieszkała w Izraelu.
Po zajęciu Wilna przez wojska radzieckie podjął pracę w dzienniku «Prawda Komsomolska» wydawanym po polsku, gdzie publikował felietony «Na kanwie dnia». W 1941 r. został skazany na osiem lat więzienia za przynależność do antyradzieckiej organizacji. Zdołał jednak uciec z pociągu zbombardowanego przez niemieckie samoloty. Potem przedostał się do Francji, a następnie do Norwegii. Pracował w tym okresie jako tłumacz, kelner, robotnik kolejowy i marynarz. Współpracował z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem, był reporterem Polpressu i kierownikiem biura prasowego polskiego poselstwa w Kopenhadze.
Po wojnie wrócił do Polski, pracował w redakcjach różnych polskich gazet, m.in. w «Przekroju» oraz w «Tygodniku Powszechnym», a także w Polskim Radiu. W przededniu destalinizacji stracił pracę jako dziennikarz, w związku z nieoficjalnym zakazem publikacji nie mógł także wydawać książek. Sytuacja zmieniła się w czasie odwilży, kiedy po wydaniu kultowej powieści «Zły» uznanej za jeden ze zwiastunów zmian w polskiej literaturze stał się rozpoznawalną w Polsce postacią oraz ikoną kultury lat 50. Był także liderem ruchu jazzowego w Polsce: organizował festiwale i koncerty, wydał monografię «U brzegów jazzu». Zafascynował się tym gatunkiem muzycznym jeszcze podczas pobytu w Paryżu.
Zaostrzenie polityki wewnętrznej doprowadziło do tego, że Leopold Tyrmand znowu miał zakaz publikacji. W 1965 r. opuścił Polskę. Nigdy już do kraju nie powrócił. Mieszkał w różnych krajach europejskich oraz w Izraelu, następnie osiadł w Stanach Zjednoczonych. W tym okresie współpracował m.in. z paryską «Kulturą» i z «The New Yorker».
Zmarł na zawał serca 19 marca 1985 r. Został pochowany na cmentarzu Wellwood w Pinelawn w Long Island.
Wiesław PISARSKI,
nauczyciel języka polskiego skierowany do Kowla przez ORPEG
Fot. Adrian Grycuk, Wikipedia, Wikimedia Commons
CZYTAJ TAKŻE:
ABC KULTURY POLSKIEJ: PONADCZASOWA AGNIESZKA OSIECKA
ABC KULTURY POLSKIEJ: JACEK KACZMARSKI – BARD «SOLIDARNOŚCI»
ABC KULTURY POLSKIEJ: ANDRZEJ WAJDA – REŻYSER PRACOHOLIK, REŻYSER SPEŁNIONY
ABC KULTURY POLSKIEJ: EDWARD STACHURA – KASKADER LITERATURY
ABC KULTURY POLSKIEJ: ŚWIAT GUSTAWA HERLINGA-GRUDZIŃSKIEGO
ABC KULTURY POLSKIEJ: KRZYSZTOF KIEŚLOWSKI – RZEMIEŚLNIK FILMU