ABC kultury polskiej: Maria Jarema – abstrakcja jest wolnością
Artykuły

Dziwną, zachwycającą, intrygującą, a może w odczuciu niektórych okropną kompozycję mija każdy, kto w Krakowie przechodzi Plantami od ulicy Wiślnej w stronę Zwierzynieckiej. Czyli od Rynku na Wawel.

Trudno jednak zachować obojętność i podążać w sobie tylko znanym kierunku bez jednego spojrzenia, bez choćby zdawkowego poświęcenia uwagi białej bryle przypominającej wszystko i kojarzącej się z niczym. Latem z miękko zarysowanych form wypływają strugi wody, jak ciąg nut z otwartego fortepianu. Rzeźba Fontanna Chopina, bo o niej tu mowa, została zgłoszona na konkurs już w 1949 r., lecz realizacji doczekała się dopiero w 2006 r.

jarema 1

Maria Jarema. Zdjęcie Tadeusza Rolke, Public domain

jarema 2

Fortepian Chopina – projekt Marii Jaremy z 1949 r., zrealizowany w 2006 r. w Krakowie przez Wandę Czełkowską. Zdjęcie Zygmunta Puta, CC BY-SA 4.0

Wcześniej wydawała się zbyt nowatorska, zbyt niezrozumiała dla tzw. szerokich mas, których dobro intelektualne tak bardzo leżało na sercu socjalistycznej władzy. Autorką projektu jest Maria Jarema, jedna z najwybitniejszych przedstawicielek polskiego surrealizmu. Artystka urodziła się 24 listopada 1908 r. w Starym Samborze, niewielkim, trochę prowincjonalnym miasteczku, odległym od Lwowa o jakieś 90 km.

Przyszła na świat w rodzinie z artystycznymi ciągotami. Jej matka ukończyła konserwatorium, a ojciec był prawnikiem. Być może pod wpływem starszego brata, studenta malarstwa, Maria w 1929 r. rozpoczęła studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Zapisała się do pracowni prowadzonej przez Xawerego Dunikowskiego, jednego z najbardziej postępowych profesorów tej uczelni.

Właśnie ta cecha mistrza sprawiła, że mimo swarliwego i trudnego charakteru Dunikowskiego, rzeźba była jedyną sensowną drogą, jaką mogła kroczyć młoda, zafascynowana europejską awangardą Jaremianka. W twórczości artystki dominuje fascynacja ruchem oraz ludzką postacią i miejscem, jakie może zajmować w przestrzeni.

Najwybitniejsze dzieła powstają z chwilą pojawienia się odwilży w polityce. Wcześniej zgodnie z oficjalną, przyjętą w 1949 r. doktryną realizmu socjalistycznego, awangarda nie była mile widziana. Sztuka powinna być zrozumiała dla mas, a także «narodowa w formie i socjalistyczna w treści».

jarema 3

Kompozycja, 1958 r. Public domain

Maria nie mogła spełnić takich wymagań. Tworzyła zatem do szuflady i wraz ze swoim mężem Kornelem Filipowiczem z dumą biedowała. Wreszcie po chudych latach Jarema tworzy cykle: «Wyrazy», «Głowy», «Penetracje» i «Figury». Prace powstają jej ulubioną techniką monotypii, którą czasem łączy z temperą, olejem lub lakierami. Ta rozmaitość, a właściwie szaleństwo technik sprawia, że kompozycje nabierają świeżości i lekkości.

 

jarema 4

Z cyklu «Wyrazy», Public domain

Barwne, często jakby lustrzane odbicia, bliźniacze, wydawałoby się półprzezroczyste – raz kanciaste, innym razem obłe formy – nakładają się na siebie lub jak cienie przenikają nieustająco nawzajem, dając poczucie niczym nieskrępowanego ruchu. W efekcie powierzchnie dzieł sprawiają wrażenie migotliwych, jakby pochodziły z innego wymiaru, do którego przeciętny człowiek nie ma wstępu.

Artystka bez wątpienia należała do najbardziej nowoczesnych kobiet swoich czasów. Paradowanie po krakowskich, szalenie artystycznych, ale jednak bardzo konserwatywnych ulicach, w spodniach i ekscentrycznych, nietuzinkowych nakryciach głowy nie było wówczas czymś powszednim.

Wspomniany Kornel Filipowicz (urodzony w Tarnopolu) został mężem artystki po 1945 r. Był pisarzem, a po śmierci swojej pierwszej żony związał się z noblistką Wisławą Szymborską. Z Marią poznali się na balu karnawałowym zorganizowanym na początku 1935 r. Jarema związana była wówczas z innym mężczyzną i dość długo zastanawiała się, którego absztyfikanta wybrać. Filipowicz pozostał jej mężem aż do przedwczesnej śmierci spowodowanej białaczką. Maria Jarema zmarła 1 listopada 1958 r.

Ta wyjątkowa artystka pojawiła się w spektaklu Tadeusza Kantora «Dziś są moje urodziny». Aktorka, która wcieliła się w postać Jaremianki, wypowiedziała znamienne słowa mogące podsumować twórczość tej znanej Polki: «Linie proste wcale nie musza być proste, mogą być dynamiczne lub też rytmiczne, tworząc rozmaite kąty, trójkąty, figury erotyczne i geometryczne. Abstrakcja jest piękna».

Gabriela WOŹNIAK-KOWALIK,
nauczycielka skierowana do Łucka i Kowla przez ORPEG

CZYTAJ TAKŻE:

ABC KULTURY POLSKIEJ: WILCZY MALARZ

ABC KULTURY POLSKIEJ: EDWARD DWURNIK – MISTRZ SZCZEGÓŁU

ABC KULTURY POLSKIEJ: WIELKANOC NA PŁÓTNACH MISTRZÓW

ABC KULTURY POLSKIEJ: PAPCIO CHMIEL

ABC KULTURY POLSKIEJ: WITOLD PRUSZKOWSKI – SPÓŹNIONY ROMANTYK POLSKIEGO MALARSTWA

ABC KULTURY POLSKIEJ: ŚWIĄTECZNE OBRAZY

ABC KULTURY POLSKIEJ: TRZY RAZY NOAKOWSKI

ABC KULTURY POLSKIEJ: JERZY NOWOSIELSKI – UDUCHOWIONY MALARZ

Powiązane publikacje
ABC kultury polskiej: Reksio i reszta ferajny
Artykuły
Niech podniesie rękę w górę każdy, kto w czasach magicznego dzieciństwa poznał animowaną opowieść zaczynającą się od słów: «Dawno, dawno temu w Krainie Deszczowców zaginął sławny badacz latających żab profesor Baltazar Gąbka. Z Krakowa wyrusza ekspedycja kierowana przez niemniej słynnego podróżnika – Wawelskiego Smoka, któremu w niebezpiecznej wyprawie towarzyszy książęcy kucharz Bartolini Bartłomiej. Ich śladem podąża tajemniczy Don Pedro...»
25 marca 2024
ABC kultury polskiej: Kazimierz Wierzyński – awangardowy artysta, poeta frontowy
Artykuły
Postać Kazimierza Wierzyńskiego jest wyjątkowym przykładem tego, że patriotyzm niczego nie ogranicza, nie narzuca jednej konkretnej roli, czy martyrologii. Czy można być równocześnie i awangardowym artystą, naruszającym normy ówczesnej poezji, i «poetą frontowym», zawsze gotowym walczyć o Polskę? Kazimierz Wierzyński taki właśnie był…
29 lutego 2024
ABC kultury polskiej: Antoine Cierplikowski – najsłynniejszy fryzjer świata
Artykuły
Wielkie pokazy mody znanych projektantów organizowane w XXI wieku na wzór spektakularnych przedstawień nie dziwią ani nie zaskakują już nikogo. Ogólnoświatowe konkursy mistrzów grzebienia i nożyczek także są wyjątkowymi artystycznymi przedsięwzięciami. Droga do takiego postrzegania pracy ludzi kojarzących się tylko ze zwykłym rzemiosłem szycia i strzyżenia nie była ani prosta, ani usłana różami.
07 lutego 2024
ABC kultury polskiej: Kornel Makuszyński – pisarz z uśmiechem w herbie
Artykuły
Kornel Makuszyński urodził się w Stryju w 1884 r. Tam też rozpoczął naukę w miejscowym gimnazjum. Nie dane jednak było mu zostać absolwentem tej szkoły, ponieważ już po pierwszej klasie został z niej relegowany.
25 stycznia 2024
ABC kultury polskiej: Sanah – piosenkarka skazana na wielki sukces
Artykuły
15 sierpnia 2023 r. zagrała piękny koncert na Stadionie Śląskim w Chorzowie, potem wystąpiła jeszcze na Stadionie Narodowym im. Kazimierza Górskiego w Warszawie i w końcu zachwyciła widzów na Polsat Plus Arenie w Gdańsku. W minionym roku wszędzie zapełniła stadiony po brzegi. Jej piosenek łącznie słuchało ponad 170 tysięcy widzów.
23 stycznia 2024
ABC kultury polskiej: Dominik Połoński – wiolonczelista niezłomny
Artykuły
Był genialnym i wybitnym wiolonczelistą. Przez zły los został naznaczony piętnem śmierci w samym środku swojej kariery. Wszystko przez nowotwór mózgu i kolejne ciężkie operacje. Był jedynym na świecie muzykiem, który grał na wiolonczeli, używając tylko prawej ręki. W jednym z wywiadów stwierdził zdecydowanie: «Pokonałem raka mózgu jedynie dla wiolonczeli».
10 stycznia 2024
ABC kultury polskiej: Wiesław Ochman – najwybitniejszy wśród wybitnych
Artykuły
Wiesław Ochman urodził się krótko przed II wojną światową, w roku 1937. Jego ojciec został aresztowany przez Niemców w roku 1944 i nikt więcej o nim niczego się nie dowiedział. Syn już nigdy nie zobaczył ojca. Wychowywała go matka, która zaszczepiła w nim zainteresowania artystyczne.
03 stycznia 2024
ABC kultury polskiej: Muzyka w Krakowie
Artykuły
Europejska Stolica Kultury to miasto naszego kontynentu wybrane przez Unię Europejską, które w ciągu jednego roku ma możliwość zaprezentowania wszelkich aspektów i obszarów życia kulturalnego samego miasta, regionu a także państwa. Aby otrzymać tak zaszczytne i zobowiązujące wyróżnienie miasta kandydackie muszą spełnić wiele warunków przewidzianych w aktach prawnych kodyfikacji unijnej.
01 grudnia 2023
ABC kultury polskiej: Gustaw Holoubek – czarodziej polskiej sceny teatralnej
Artykuły
Umiał zagrać każdą rolę, jaką życie zawodowe przed nim postawiło: Andrzeja Keniga z filmu «Prawo i pięść» z niezwykłą piosenką śpiewaną przez Edmunda Fettinga, Gustawa-Konrada w «Dziadach», króla Władysława Jagiełłę i Kordiana. Był niezwykłym aktorem i człowiekiem. Umiał przekazać w każdej swojej roli uniwersalne prawdy o człowieku i świecie.
20 listopada 2023